Πλατωνική
Διαλεκτική
Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική
παράδοση ανάμεσα στα «Πεδία Ύπαρξης»,
στις «Θείες Δυνάμεις», στους «Κόσμους», στην «Ατομική Σύνθεση» υπάρχει
πλήρης αντιστοιχία, κι ανάμεσα στο ανώτερο και το κατώτερο υπάρχει ακριβής αναλογία.
Όταν λοιπόν μιλάμε για τα Πεδία της Ύπαρξης, για τις Θείες Δυνάμεις, για τους
Κόσμους μιλάμε επίσης για τις δυνάμεις μέσα στον άνθρωπο. Οι Θεοί, οι κόσμοι,
βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο
Σύμφωνα λοιπόν με την Πλατωνική
Παράδοση υπάρχουν Πέντε Οντολογικά Πεδία, (χωρίς να υπολογίσουμε την Ψυχή και
την υλική ουσία):
Το Αγαθόν (Τελείως Είναι, πέραν
της Ουσίας).
Το Καθολικό Είναι (η αληθινή
ουσία, τρία στάδια στα οποία υποκείμενο-αντικείμενο διαχωρίζονται, ταυτίζονται, απαλείφονται).
Η Νόηση, (αντίληψη ενός εγώ,
που διαχωρίζεται από τον αντικείμενο κόσμο).
Η Διανόηση (διασκεπτική
διαδικασία).
Η Αντίληψη, εποπτική θεώρηση
του «εξωτερικού» κόσμου.
(Ψυχή και υλική ουσία).
Μέσα στον άνθρωπο (ον, ψυχή που
έχει εισέλθει μέσα σε ένα υλικό σώμα) τα οντολογικά πεδία γίνονται αντιληπτά ως
οντολογικά επίπεδα (λειτουργίες)
Η Διαλεκτική (που έχει πολλές
έννοιες και χρήσεις) ως Προσωπική Διεργασία είναι ανύψωση από το κατώτερο
οντολογικό επίπεδο της αντίληψης ως το Αγαθόν.
Απόρριψη της αντίληψης (που δεν
ασχολείται με την ουσία αλλά με τα «είδωλα»).
Διαλεκτική αναίρεση του
διασκεπτικού λογισμού (αφού είναι απλά ένας έμμεσος τρόπος συσχέτισης των
ιδεών-εννοιών που δεν οδηγεί στην
αληθινή ουσία).
Εστίαση στην Νόηση, (άμεση
όραση του ατομικού είναι και των αντικειμενικών ιδεών-είναι που μετέχουν της
αληθινής ουσίας αλλά είναι ακόμα διασπασμένα στην πολλαπλότητα).
Ανύψωση ως το Καθολικό Είναι
που είναι η έσχατη ενοποιητική αρχή όλων των είναι (όπου υποκείμενο-αντικείμενο
ταυτίζονται).
Όραση του Αγαθού (όπου κάθε
αντίληψη περί του Είναι έχει εκλείψει).
Νήψις
και Θέωση
Σύμφωνα με την χριστιανική
παράδοση ο Άκτιστος Θεός μέσω της Άκτιστης Ενέργειάς Του (Βούληση, Δύναμη,
κ.λπ.) αναδύει εκ του μη όντος ολόκληρη την δημιουργία και τις υπάρξεις.. Η
Θεία Ενέργεια ουσιώνει ολόκληρη την δημιουργία και τις υπάρξεις.
Υπάρχουν διάφορες βιωματικές
σφαίρες στις οποίες λειτουργεί ο άνθρωπος:
1) Η σφαίρα του πνεύματος
(λόγος, νους, εσωτερική δραστηριότητα).
2) Η σφαίρα της νοητικής
δραστηριότητας (που έχει μία εσωτερική λειτουργία και μία εξωτερική
δραστηριότητα).
3) Η σφαίρα της υλικής ζωής.
Ανάλογα με το πού απορροφάται ο
άνθρωπος, αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και αποκτά περιεχόμενο η ζωή του.
Στην χριστιανική σκέψη η
ύπαρξη, οι υπάρξεις, δεν έχουν δική τους ουσία αλλά υπάρχουν και συγκρατούνται
στην ύπαρξη από την Θεία Ενέργεια, εξ αιτίας της μετοχής τους στην θεία
Ενέργεια. Η ύπαρξη δεν έχει «είναι» αλλά μόνο ύπαρξη. Η ύπαρξη είναι ένας
συνειδησιακός δυναμισμός (ένας λογικός πυρήνας, πνεύμα, νους), μία
δραστηριότητα, ένα φαινόμενο, με σωματική υπόσταση και εξαρτάται απόλυτα από
την θεία Ενέργεια. Ο άνθρωπος μπορεί να στραφεί προς την Πηγή της ύπαρξης, να
ενωθεί μαζί Της, να μετέχει της θείας Ενέργειας, να θεωθεί και να έχει έτσι
ουσία, είναι, την θεία Ενέργεια κατά χάριν (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παύει να
είναι κτιστή ύπαρξη), ή μπορεί να απομακρυνθεί από το ΕΙΝΑΙ, να αλλοτριωθεί,
μένοντας χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο (ένα κέλυφος ύπαρξης, μία σκιά, μία
δραστηριότητα χωρίς προσανατολισμό).
Στην ανατολική χριστιανική
παράδοση χρησιμοποιείται από τους νηπτικούς πατέρες μία απορριπτική πρακτική
(«νήψις») που έχει ως σκοπό το ξεπέρασμα του λογισμού.
Υπάρχουν τρία είδη λογισμού:
απλούς (συνδέεται με την αίσθηση, αντίληψη), σύνθετος ή εμπαθής (συνδέεται με
την διανοητική διαδικασία, την φαντασία, την μνήμη κ.λπ.) και απαθής (καθαρή
θεώρηση της ύπαρξης, συνείδηση του εγώ).
Η Πρακτική, η Νήψις ορίζεται ως
εγρήγορση, επαγρύπνηση, που απορρίπτει τους λογισμούς. Η Νήψις είναι όχι
δραστηριότητα αλλά ενέργεια της νοητικότητας αντίθετη προς την δραστηριότητα.
Κατά τον Ησύχιο τον Πρεσβύτερο: «Νήψις εστί, μέθοδος πνευματική, πάμπαν τον
άνθρωπον, συν Θεώ, απαλλάττουσα, χρονίζουσα, και προθύμως οδευομένη. Γνώσιν τε
ασφαλή Θεού του ακαταλήπτου οδευομένη χαρίζεται, καθ’ όσον εφικτόν, και
μυστηρίων θείων και αποκρύφων λύσιν». Η οριστική έξωση του «λογισμού» από την
συνείδηση ονομάζεται απάθεια. Υπάρχουν τέσσερις βαθμίδες απάθειας κατά τον
Μάξιμο τον Ομολογητή που αντιστοιχούν στα τρία είδη λογισμού και την κατάργηση
του ίδιου του λογισμού ως λειτουργίας (Μάξιμου Ομολογητή, περί θεολογίας
κεφαλαίων εκατοντάς πέμπτη, Β΄136).
Όλα τα είδη του λογισμού πρέπει
να απορριφθούν είτε με την άμεση απόρριψη, είτε με την σταθερή ενατένιση του
νοητικού ρεύματος, της ροής της εμπειρίας, χωρίς να παρεμβαίνουμε και να
δίνουμε συνέχεια. Φτάνοντας στην τέταρτη βαθμίδα της απάθειας (που έχει τρία
στάδια) η νόηση καθίσταται άμορφη, ασχημάτιστη, απερίσπαστη και αντανακλά την
Θεότητα στον κόσμο (Παγκόσμια Συνείδηση). «Εν δε τω Θεώ γενώμενος (ο νους),
άμορφος πάντη και ασχημάτιστος γίνεται. τον γαρ μονοειδή θεωρών μονοειδής
γίνεται και όλος φωτοειδής». (Μάξιμου Ομολογητή, περί αγάπης κεφαλαίων
εκατοντάς τρίτη, 2, 40).
Στην κατάσταση του άμορφου,
όπου δεν υπάρχουν εξωτερικές μορφές, ο νους αντανακλά τον Θεό ως μία Ευρύτερη
Πανταχού Παρουσία.
Στην κατάσταση του ασχημάτιστου
ο νους δεν παίρνει από την φύση του κανένα σχήμα, και αντανακλά τον Θεό ως
Άπειρη Ύπαρξη. Στην κατάσταση του ανείδεου (χωρίς είδος) ή μονοειδούς ο νους
δεν έχει καμία δραστηριότητα και αντανακλά το Άγνωστο χωρίς ιδιότητες.
Όταν ακόμα και ο άμορφος,
ασχημάτιστος, ανείδεος νους (που συγκροτεί την αντίληψη μίας ύπαρξης μέσα στον
σχετικό κόσμο) απορρίπτεται, φτάνουμε πραγματικά στην Ένωση με τον Θεό. Αυτή
είναι η Πέμπτη Βαθμίδα όπου μετέχουμε, κατά χάριν, της θείας Ενέργειας στο Είναι,
στην Αληθινή Ουσία, στην Θεότητα - χωρίς ποτέ όμως να ξεπερνιέται η ετερότητα
άκτιστου-κτιστού).
Τα Στάδια της Θέωσης
1) Εξάλειψη του απλού λογισμού
2) Εξάλειψη του σύνθετου
λογισμού
3) Εξάλειψη του θεωρητικού
λογισμού
4) Καθαρός νους, τρία στάδια
(νους άμορφος, νους ασχημάτιστος, νους μονοειδής ή ανείδεος).
5) Θέωση (νους φωτοειδής).
Πηγή: «ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ»
(Από τον Κωνσταντίνο Προκοπίου)
